انواع کارگردان

در مورد انواع کارگردان می­توان به دو نوع تقسیم بندی اشاره کرد. یک تقسیم بندی دربرخورد کارگردان با متن شکل می­گیرد و دیگری در برخورد کارگردان با گروه اجرایی.
در چگونگی برخورد با متن می­توان به سه گروه کارگردان اشاره کرد:

۱- گروه اول کارگردانانی هستند که سعی می­کنند متن را همان طور که هست و نوشته شده موبه مو بفهمند و به اجرا درآورند. که اینان کمتر از خلاقیت خود و بیشتر از تکنیک خود استفاده می کنند. و از این گروه عده­ای نسبتاً موفق می شوند و عده­ای نیز مقلد.
۲- گروه دوم معتقدند که کارگردان و کارگردانی مکمل نویسنده و نمایشنامه است به نوعی کارکردان راکامل کنندة متن می­دانند و بر این عقیده­اند که همانقدر که نویسنده در تغییر متن حق دارد کارگردان نیز دارای این حق است چرا که او نویسندة دوم متن به شمار می­رود. این گروه به دو شیوه عمل می­کنند یا به ساختار و موجودیت متن وفادار می­مانند و از عناصر و ابزار خود استفاده می­کنند تا به اجرایی دلخواه دست یابند یا معتقدند متن هم دارای حسن و هم دارای نقص است که باید بر طرف شود. لذا این گروه علاوه بر استفاده از ابزار کارگردانی، اجزای متن را نیز تغییر میدهند اما باز جوهره و موجودیت متن را حفظ می­کند.
۳- گروه سوم معتقدند هرچه روی صحنه اتفاق می­افتد از آن کارگردان است.  این دسته بر این عقیده­اند که متن فقط مادة خامی است و استقلالی برای آن نمی­شناسند. این گروه حتی به جوهر متن نیز وفادار نمی­مانند و گاهی دیده می­شود که متنی را ضد خودش اجرا می­کنند. ( باید گفت این گروه بهتر آنست که خود بنویسد و به متون دیگران  ضربه نزنند ).
تقسیم بندی دیگر در برخورد کارگردانان با گروه اجرایی شکل می­گیرد:
دسته اول کارگردانان دیکتاتور هستند. در نظر اینان همه چیز و همه کس ابزاری در دست کارگردان است. و تنها کارگردان است که فکر می­کند و ایده می­دهد. اینان اجازه ابراز وجود به کسی را نمی­دهند و نمی­گذارند دیگران نیز از تخیل و خلاقیت خود به نفع کار بهره گیرند. و بسیار تکرو و افراطی عمل می­ کنند.
گروه دوم معتقدند که نهایتاً مسؤل اجرا، کارگردان است. اینان طرح و عملکرد خود را دارا هستند. یعنی دارای تفکر خود هستند. اما نظرات دیگر عوامل اجرایی را نیز می­شنوند و در صورت مفید بودن و هم راستا بودن با هدف نهایی کار، آنان را نیز به خدمت می­گیرند اما نظر نهایی با خود کارگردان است.
گروه سوم مستقل و آگاهند. اما موجودیت متن را به شکل گروهی به اجرا تبدیل می­کنند. اینان بیشتر به شکل بداهه عمل می­کنند و از بداهه سازی به شکل نهایی اجرا می­رسند. این طیف کارگردانان بیشتر هماهنگ کننده هستند و مجموعة ایده­های دیگران را نظام می­بخشند. البته این شیوة کارگردانی نیاز به مدت زمان طولانی برای تمرین یک اثر دارد. چرا که همه چیز در حال تمرین ساخته و پرداخته می­شود.

خصوصیات کارگردان

مشکل می­توان گفت که کارگردان باید دارای چه خصوصیاتی باشد چرا که او باید خصوصیات صدها نفر و حتی بیشتر را یکجا در خود داشته باشد. اما بازمی­توان به خصوصیاتی چون، راهنما، تغذیه کننده، مشوق، پرقدرت، رهبری کننده، جسور، متواضع، مهربان، حیله­گر، روانشناس، جامعه شناس، فهیم، نوگرا و… اشاره کرد. اما همة اینها باز بخشی از خصوصیات یک کارگردان است.
همچنین کارگردان باید روحیه­ای جسور و ماجراجو داشته باشد و مشتاق باشد در راه های تازه طی طریق کند چرا که در این صورت است که می­تواند همگام با زمانه­اش پیش رود و حتی جلوتر از آن و همیشه حرف هایی تازه و نو برای جامعه­اش درچنته داشته باشد.
« کارگردان باید دارای کنجکاوی پایان ناپذیر یک ذهن روشن، عشق به انسان، حساسیت نسبت به محیط زندگی با همه جنبه­های اجتماعی، انسانی و سیاسی آن و یک علاقه و انرژی زوال ناپذیر داشته باشد. در تحلیل نهایی باید ویراستار انسانها و رفتارهای آنها باشد ویراستاری که تصحیح کننده و نشان دهندة تصویر زندگی مردم، شادی ها و رنج های آنهاست. کنجکاوی پایان ناپذیر یک ذهن روشن برای یافتن ایده­های نو، جدید و مناسب با توجه به ضرورتهای جامعه­ای که در آن زندگی می­کند نیاز کارگردان است. باید به انسان ها بتواند عشق بورزد. تا بتواند با گروه اجرایی خود خصوصاً بازیگران رفتاری مناسب و شایسته داشته باشد. چرا که بازیگران موجوداتی بسیار حساس و شکننده هستند و دیگر اینکه گروه اجرایی و عوامل برده کارگردان نیستند و کارگردان باید به این مسئله فکر کند که اگر آنها نباشند کارگردان و اجرایی نیز در میان نخواهد بود و لذا نباید به خود حق هرگونه برخوردی را باگروه بدهد. چرا که همگی انسان هستند و لایق احترام و توجه.
دیگر اینکه کارگردان باید شکیبا باشد و نه مسامحه کار، مهربان و دلسوز باشد و نه ضعیف و احساساتی چرا که بر اریکه قدرت نشسته است و بیشتر به تعقل و تفکر نیاز دارد نه احساس، همچنین باید تمایل به قدرت و اعتبار و مسئولیت در او باشد. و دارای انضباط شخصی و بی باکی و هوش بالا و قابلیت استدلال و انعکاس  حقایق باشد.

حال با توجه به موارد بالا به چهار خصوصیت عمده کارگردان که در رأس قرار می­گیرند در زیر اشاره می­شود:

1- مدیر بودن: اول از همه اینکه کارگردان باید استعداد یک بازاری را داشته باشد و بتواند هنر را با سود حاصل از اجرای آن مرتبط سازد. یعنی بداند که آیا نمایش مورد نظرش می­تواند تماشاگر را علاقمند کند و به تئاتر بکشاند؟
دیگر اینکه همة عوامل اجرایی توجه­شان به کارگردان است و کارگردان باید بتواند به بهترین وجه ممکن گروه را سازمان دهد و همه را در جای مناسب خود قرار دهد و طوری رفتار کند که همه عوامل تحت کنترل او باشند و شدیداً از تبعیض دوری کند و بتواند گروه را تشویق کند و انرژی لازم را به آنها بدهد تا به اجرایی مناسب دست یابد.
۲- مدبر بودن: کارگردان باید یک سیاستمدار و سیاستگزار باشد. و از تمام مسائل سیاسی و اجتماعی به شکل ریشه­ای و عمیق آگاه باشد چرا که اومتفکری است که به جامعة خود خط مشی می­دهد. مشکلات را بیان می­کند و راهکار می­دهد.
۳- مربی بودن: کارگردان در جایگاه رهبریت قرار دارد. تربیت جامعه و هدایت آن به سمت­وسویی درست و روشن به عهده کارگردان است که رسالتی بسیار سنگین است. کارگردان برای جامعه در موقعیت های مختلف و با توجه به شرایط روز،نسخه­های متفاوت می­پیچد.
۴- هنرمند بودن: اساسی­ترین نقش کارگردان هنرمند بودن آن است. آن خصوصیات بالا را به خیلی از افراد می­توان نسبت داد. ولی هنرمند بودن بخش خاص آن است. هنرمند به این معنا که وجودش نگاهش و فهمش به جایی برسد که بتواند کوچکترین زوایا را درک کند. روانشناس خوب،جامعه شناس  و فرهنگ شناس خوب باشد.
بتواند مسائل را به طور قابل طبع تماشاگر به خورد آنان دهد. اصولاًکارگردان به خاطر خلاقیت هنرمندانه­اش اعتبار دارد و نه به جهت آنکه صرفاً سازمان دهنده بازیگران و صحنه است.
با توجه به موارد بالا باید گفت همچنین کارگردان باید با علم روز تئاتر و سبک ها و شیوه­های مختلف اجرایی و گذشته سه­هزار ساله تئاتر آشنا باشد. و بتواند به لحاظ علمی نیز گروه را تغذیه کند تا مورد اعتماد گروهش باشد و سخن آخر اینکه قدرت و اختیار کارگردان در گروه دقیقاً همانی است که بازیگران احساس می­کنند. اگر کارگردان بیش از ظرفیت خود، قدرت و اختیار بخواهد احترامش را از دست می­دهد. قدرت او ناشی از روحیة گروه و احترام او نتیجه هوشیاری و شخصیت اوست.
و توصیه آخر برای کارگردانان اینست که نگاهی دقیق ، موشکافانه و درست به زندگی داشته باشند چرا که زندگی خود بهترین استاد و معلم تئاتر است و دیگر اینکه: صبر داشته باشند. صبر. صبر…..

گروه کارگردانی:

دستیار کارگردان: نقش مشاور کارگردان را دارد. او کارگردانی است همطراز یا پائین­تر یا بالاتر از کارگردان. و همچنین در انتخاب بازیگر همراه اوست. دستیار باید توانایی اینکار را داشته باشد که در صورت عدم حضور کارگردان تمام صحنه­های تمرین شده را به اضافة یک صحنه جدید تمرین کند.
مدیر صحنه: کسی است که در تمام طول مدت تمرینات پابه پای کارگردان است. از شب اول اجرا، مدیر صحنه به جای کارگردان می­نشیند و مسئولیت اجرا با اوست. وظایف او از ابتدا به قرار زیر است: اطلاع از جای بازیگران برای دسترسی به آنها، نظام برنامه­ریزی تمرین وکنترل وسائل که وارد و خارج می­شوند، کنترل نور، موسیقی، تغییر دکوراسیون، لیست تمام صحنه­ها و بازیگران با لباس ، آکسوار(وسایل صحنه)، برنامه­ریزی برای بازیگران،گریمور….
منشی صحنه: نقش حافظة کارگردان را دارد. او موظف است تمام نکته­ها، تحلیل­ها و میزانس ها را یادداشت کرده  تا در طول تمرین به بازیگران، آنها را یادآوری کند و باید گفت یک منشی خوب، ذهن کارگردان را از بسیاری دغدغه­ها و مشغله­ها رها می­سازد. و به او آرامش می­بخشد و می­تواند کارگردان بدون نگرانی به لحظات و میزانس های جدید بیاندیشد.
طراح: که به همه چیزنظارت دارد. در مواقعی طراح یک شخص مستقل است و گاهی همان کارگردان است که طراحی را نیزبر عهده می­گیرد. طراح می­تواند در ترکیب متن دست ببرد، و همچنین در طراحی لباس، صحنه و گریم دخالت کند.
البته در ایران طراح جایگاه خود را نیافته و به آن توجهی نمی­شود.

مراحل کارگردانی:

کارگردانی عمدتاً شامل دو مرحله است:
۱- تهیه و تدارک
۲- کار عملی با بازیگران
که تهیه و تدارک خود شامل مراحل زیر است:
الف- گزینش ایده:
در این مرحله کارگردان با سئوالاتی روبروست که باید واضح و دقیق به آنها پاسخ گوید و این پاسخها هدایتگر او تا انتها می باشند و همچنین اگر سئوالات درست پاسخ داده شود می­تواند تا حدی موفقیت اثر را در نزد تماشاگر تضمین کند. سئوالات به قرار زیر است:
 ۱- چه می­خواهم بگویم؟
 ۲- چرا؟ انگیزة این گفتن چیست؟

 ۱- چگونه؟ (به چه سبک وشیوه­ای)
۴- برای چه کسانی اجرا خواهد شد؟

 ۵- کی؟ (در چه شرایط زمانی)

 ۶- کجا؟

۷- با چه امکاناتی؟
به طور معمول شخص کارگردان با توجه به شرایط سیاسی- اجتماعی و فرهنگی جامعه و با انگیزه­های روحی، روانی و سیاسی- اجتماعی و با توجه به قدرت کارگردانی خود و امکانات اجرایی و توان بازیگران و گروه نمایشنامه را برای اجرا انتخاب می­کند.

ب- تجزیه و تحلیل متن
وظیفة اساسی کارگردان عبارتست از تفسیر و شناخت درونمایه(تم) نمایشنامه و آموزش و هدایت بازیگران. که بخش اول مربوط به این مرحله است.
اصل اساسی کار کارگردان این است که بفهمد چگونه یک نمایشنامه محتوای خودش را ارائه می­دهد؟ باید میان فرم یعنی چگونگی ارائه مفهوم نمایش وخود نمایش یعنی آنچه در ساختار اثر است وجه تمایز عینی قائل شد بنابراین پیش از هر کار باید ساختار هنری اثر بررسی شود زیرا در آن روندی دراماتیک جریان دارد و حوادث آن بر کاراکترها تاٌثیر می­گذارد. موقعیت ها شاید کاملاً عینی و برون گرایانه باشد مانند داستان های پلیسی یا سمبولیک و فلسفی مانند در انتظار گودو.
کارگردان در این مرحله باید شناخت درستی از نمایشنامه پیدا کند، بداند که نمایشنامه دارای چه ژانری(موضوعی) است؟ بر پایة کدام سبک و یا سبک ها پیش می­رود؟ اگر از ترکیب سبک های مختلف پدید آمده دقیقا ًسبک ها کدامند؟ و نهایتاً هدف کارگردان از اجرا چیست؟
کارگردان باید آنقدر متن را بخواند و برای خود آنالیز(تجزیه) کند تا به حدی رسد که از آن متن اشباع شود و همه چیز به شکل تصویر در ذهن او تشکیل شود و آنقدر بر اثر تسلط یابد که متن را رها کند و به اصطلاح متن نوشته شده را زمین بگذارد و از این جا است که می­تواند تمرین را شروع کند. این ها همه جز با ادراک در مورد متن و تحلیل نمایشنامه اتفاق نمی­افتد. و ادراک نیز عبارتست از دیدگاه کلی کارگردان درباره متن آن هم بعد از اینکه آن را احساس کرده سپس جزء به جزء مورد بررسی قرار داده است.
“چهار نیروی محرکه کارگردان را به هنگام کار بر روی نمایشنامه هدایت می­کند:

۱- “دید” او نسبت به نمایشنامه که می­تواند بر همه وجوه اجرا از بازیگری گرفته تا صحنه پردازی مسلط باشد.
۲-” شناخت جامع” نیروهای پویای نمایشنامه،  فراز و فرود متن،  لحظات بلند و آهسته آن و ضرباهنگ های تند و کند .

۳- مهارت در ایجاد” ارتباط” که به بازیگران و طراحان کمک می­کند خلاق ترین دقت و توجه خود را وقف نمایشنامه کنند .

 ۴- “تمایل شدید” به جلب توجه تماشاگران با تهییج ذهن، قلب و روح آن ها .
در مجموع می­توان گفت در مرحله  تجزیه و تحلیل کارگردان باید به دو بخش بپردازد و آن دو بخش را به واضح ترین شکل ممکن برای خود تصویر سازی کند. این دو بخش عبارتند از:

الف- چراها؟

 ب- چگونگی
که با تحلیل نمایشنامه به لحاظ ساختاری و مضمونی می­توان به چراها رسید و آنها را پاسخ داد. اما مهمتر از چراها برای کارگردان در چگونگی است که  “چگونگی” با شناخت به دست می­آید.
یعنی کارگردان ابتدا باید به تحلیل برسد و بعد از تحلیل به شناخت. و با شناخت کامل و درست است که چگونگی اجرای یک اثر را می­توان تشخیص دهد و این” چگونگی” است که راهگشای او تا انتها هست.
بسیاری از کارگردانان به دلیل ناآگاهی و یا ناتوانی، فقط در سر تمرین به « چراها » می­پردازند کاری که یک دراماتورژ، تحلیل­گر، جامعه شناس، یا فیلسوف هم در موضوع تخصصی خود می­توانند بکنند لذا تمرین به بحث هایی تئوری کشیده می­شود. مباحثی که هیچ کمکی به کار و گروه بازیگران نمی­کند. و در نهایت شما فقط خواندن یک نمایشنامه را بر روی صحنه می­بینید. اما رسیدن به « چگونگی » نیاز به هوش، خلاقیت، قدرت کارگردانی، و دید دقیق و مناسب به زندگی دارد. به عنوان مثال همه می­دانند هملت دچار تردید و تفکر زدگی است اما مهم اینست که ما چگونه این تردیدها و تفکر زدگی را بر روی  صحنه در قالب عناصر دیداری و شنیداری دریافت کنیم.